Popülist hükümetlerin pandemiyle mücadelede ne kadar başarılı olacağına dair pek çok tez ortaya atılmaktadır. Özellikle salgının başlangıcında tüm popülistler aynı kefeye konulmuş ve bu hükümetlerin uzmanların önerilerini toptan göz ardı edeceklerine dair büyük genellemeler yapılmıştır. Bugün gelinen noktada ise popülist hükümetlerin pandemiye yaklaşımlarının ve izledikleri sağlık politikalarınınbenzerlikleri kadar birbirinden farklılıkları olduğu da görülmektedir. Buna rağmen pandemiyi ciddiye alan popülist hükümetlerin dahi COVID-19 ile mücadelede istikrarlı ve etkili sağlık politikaları izlemek konusunda popülist olmayan hükümetlere kıyasla daha fazla zorlandığını gözlemlemekteyiz. Peki popülistleri pandemiyle mücadelede ana akım hükümetlere kıyasla istikrarsız hatta yer yer önlem almada geciken tutumlarının sebepleri nelerdir? Popülistler arasında pandemiyle mücadelede görülen farklar nelerdir ve bu farklılıklar nereden kaynaklanır? Bu yazıda bu soruların cevapları ABD ve Türkiye örnekleri üzerinden ele alınacaktır.[1]

COVID-19 salgını şüphesiz ki popülist olsun veya olmasın tüm hükümetleri hazırlıksız yakalamıştır. Bu hazırlıksızlık, tüm dünyada 120 milyona yakın vakaya ve 2.6 milyondan fazlaölüme sebebiyet vermiştir.[2] Ancak pandemiyle mücadelede her ülke aynı performansı göstermemiştir. Birbirleriyle demografik, sosyal ve coğrafik açılardan benzer ülkeler arasında bile virüsün yayılma hızı ve öldürücülüğü arasında belirgin farklılıklar görülmektedir. Örneğin,ABD’de vaka sayısı her 1 milyonda 90.507 iken, bu rakam Kanada’da 23.942’ye düşmektedir.[3] Benzer şekilde ABD’de COVID-19 kaynaklı ölüm sayısı her 1 milyonda 1646 iken, Kanada’da bu rakam 592’ye inmektedir.[4] Öyleyse, COVID-19 ile mücadelede benzer nitelikteki ülkelerin bile farklı performans göstermeleri nasıl açıklanabilir?

Pandemiyle mücadelede hükümetlerin başarısını etkileyen faktörlerden biri uzmanların görüşleri dahilinde hızlı ve etkili sağlık politikaları geliştirebilmektir. Bu noktada pandeminin, uzmanların uyarılarını merkeze alarak sıkı tedbirler alan Avustralya, Güney Kore, Japonya gibi ülkelerde daha az can kaybına sebep olduğu görülmektedir. Ülkelerin vaka ve ölüm oranları kıyaslandığında pandemiyle mücadelede popülist hükümetlerin, ana akım hükümetlere kıyasla daha istikrarsız ve başarısız olduğu gözlenmektedir. Buna en çarpıcı örnek, dünyanın en büyük ekonomisine[5] sahip olmasına rağmen 29 milyonun üzerindeki vaka sayısı ve 535 bine[6] yakın can kaybıyla pandemi sürecinin büyük kısmını popülist Donald J. Trump’ın başkanlığı döneminde geçirmiş olan ABD’dir.

Peki pandemiyle mücadelede popülist yönetimleri ana akım yönetimlerden ayıran temel sebepler nelerdir? Bu soruya cevap vermek için popülizmin tanımını gözden geçirmek doğru olacaktır. Farklı sosyal bilimciler tarafından değişik şekillerde tanımlansa bile, bu tanımların ortak özelliği olarak popülizmin temelinde toplumu “namuslu/erdemli halk” ile “yozlaşmış elitler/seçkinler” olarak birbirine düşman iki kutba ayıran toplum algısı vardır.[7],[8],[9],[10] Buiki kutuplu toplum algısı “seçici-geçirgen”, dolayısıyla dışlayıcı bir “halk” algısına dayanır. Popülistler kendi dünya görüşlerine uygun buldukları, belirli profillerdeki insanları “namuslu vatandaş” sayıp “halk” kategorisine alırlar. Kendi dünya görüşlerine uymayan, onları eleştirenve seçimlerde onlara oy vermeyen grupları ise “halk düşmanı elitler” olarak görürler. Dolayısıyla, popülistler kendilerini desteklemeyen birçok sıradan vatandaşı “halk”tan ayrı görüp, düşman ilan ederler ve iki kutuplu bir toplum icat ederler.

“Elit” kategorisinde algılanan kişilerin “halk”la hiçbir ortak yönünün olmadığı bu kutuplaşmış toplum algısına sahip popülistler için “halkın iradesi” her şeyin üzerindedir. Bu sebeple, popülistler “halk ne diyorsa, o olmalı” yaklaşımıyla elit/uzman düşmanlığıyla siyasetlerini şekillendirirler ve kendi seçmenlerinin isteklerini ve çıkarlarını her şeyin üzerinde tutarlar. Seçmenlerinin talepleri ve çıkarları doğrultusunda kurumları ve konunun uzmanlarını kolayca“halk düşmanı” ilan ederek devre dışına itmesi[11] sebebiyle popülizm, hükümetleri pandemiyle mücadelede yanlış kararlar almaya itmiştir.

Bilim insanlarının hükümetlere ekonominin kısıtlanması, okulların kapatılması gibi toplumları zorlayacak kararlar almayı önerdiği pandemi sürecinde, popülistlerin halk iradesine karşı uzmanların önerisiyle sıkı kısıtlamalara gitmesi beklenmedik olur. Popülist iktidarların pandemi politikaları incelendiğinde bu beklentinin asılsız olmadığı görülmektedir. ABD, Brezilya, Filipinler, Hindistan, Meksika, Macaristan, Polonya ve Türkiye örneklerine bakıldığında popülist yönetimlerin, uzmanların önerdiği tedbirleri çeşitli derecelerde göz ardı ettiği ve pandemiye karşı sıkı tedbirler getirilmesini savunan kişileri ve kurumları yalanladığı veya küçümsediği sıkça görülmektedir. Popülistlerin daha ileri giderek uzmanları hedef gösterdiği de gözlemlenmektedir. Popülistlerin uzmanlara ve pandemi tedbirlerine karşı yaptığı birçok açıklama mevcuttur. Ancak pandemiye yönelik tutumları bakımından popülistler arasında ciddi farklılıklar da bulunmaktadır. Bu farklılıkların temelinde popülist hükümetin seçmen profilinin pandemiye ve devlet-toplum-insan ilişkilerine yaklaşımı yatmaktadır.

Popülist İktidarları Pandemi Tedbirleri Açısından Sınıflandırmak

Pandemiyle mücadelede tüm dünyada konunun uzmanları devlet yöneticilerine maske zorunluluğu, sokağa çıkma kısıtlamaları, karantina zorunluluğu, eğitime ara verilmesi, zaruri olmayan işyerlerinde çalışmaya ara verilmesi, kapalı alanlarda toplantı yasağı getirilmesi, restoranların kapatılması gibi yasaklar ve düzenlemeler[12] getirmekle ilgili baskı yapmaktalar. Bu düzenlemelerin bireylerin hayatında ciddi ekonomik ve sosyal zorluklar yarattığı bilinmektedir. Ekonomik eşitsizliği artırarak düşük gelir gruplarını özellikle etkileyen pandemi tedbirleri, farklı toplumlarda bu tedbirlere karşı değişik ölçülerde tepki yaratmaktadır. Dolayısıyla “yalnızca halkın istediği olur” yaklaşımıyla uzman karşıtlığını merkeze oturtan popülistler için COVID-19 kısıtlamalarını tam ve istikrarlı şekilde uygulamak ana akım siyasetçilerden daha zor olmaktadır. Ancak, bu durum her popülistin pandemi tedbirlerini tamamen aksattığı anlamına da gelmemektedir.

Popülistler arasında COVID-19 ile mücadeleye dair iki farklı yaklaşım olduğunu söylemek mümkündür: (1) Pandemiyi küçümseyenler ve (2) pandemiyi ciddiye alan ancak uzmanların önerilerine tam ve istikrarlı şekilde uymayan hatta yer yer bu tedbirleri savunanları hedef gösterenler. Pandemiyi uzun süre yok sayan ya da küçümseyen popülist liderlerin başında ABD’nin eski başkanı Donald Trump gelmektedir.[13],[14] Türkiye’de Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan'ın liderliğindeki popülist hükümetse pandemiyi ciddiye alan ancak bilim insanlarının önerdiği kısıtlamaları bazen yürürlüğe koyan, bazense bu uzmanları ve kurumları hedef alan ikinci kategoriye[15],[16] girer. Popülistlerin pandemi tedbirlerine ana şeklini veren etken, onların “halk iradesi” olarak nitelendirdiği seçmen kitlelerinin pandemi tedbirlerine olan yaklaşımıdır.

COVID-19’a “Basit Bir Grip” Yaklaşımı: ABD Örneği

Pandemiyi basit bir grip olarak görüp küçümseyen popülistlerin başında eski Amerikan Başkanı Donald Trump gelir. Sayısız kez COVID-19’un bilindik gripten farkı olmadığını[17] söyleyen Trump, Anthony Fauci yönetimindeki Hastalık Kontrol ve Korunma Merkezleri (CDC)’nin maske takma uyarılarına rağmen maske takmayı “ihtiyaç halinde” yapılabilecek bir“tercih” olarak gördüğünü çok defa dile getirmiştir.[18] Hatta Trump, 3 Kasım 2020 Başkanlık seçimleri yarışında rakibi Joe Biden’in maske takmasını diline dolayarak Biden’i korkaklıkla suçlamıştır.[19]

Trump’ın koronavirüse ve koronavirüs tedbirlerine karşı tavrı Trump destekçilerinin pandemiye olan tutumuyla örtüşmekteydi. CNN’in sandık çıkışı anketlerine göre Trump seçmenlerinin sadece yüzde 35’i maske takmayı toplumsal sağlık sorumluluğu olarak görüyor.[20] Ipsos’un Haziran 2020’de yayımladığı araştırmaya göre katılımcıların yüzde 80 ile yüzde 90 arasında değişen kesimi ekonominin pandemi sebebiyle çökeceğine inanmaktadır.[21] Sokağa çıkma yasağının uygulandığı dönemde Trump yanlılarının defalarca pandemi önlemlerini protesto[22] ettikleri[23] de göz önünde bulundurulduğunda Trump seçmenlerinin iradesinin pandemiyle ilgili sıkı tedbirlerden yana olmadığı anlaşılmaktadır.

Özellikle Trump destekçileri arasında görülen pandemi tedbirleri karşıtlığı Trump’ın izlediği pandemi politikalarının ciddiyetini derinden etkilemiştir. Trump kamuoyunun görüşlerini, CDC gibi pandemiyle mücadeleden sorumlu kurumların ve CDC’nin direktörü Fauci gibi uzmanların uyarılarının üzerinde tutunca ABD’de federal düzeyde alınan önlemler çok yetersiz kaldı ve ülke bunun bedelini çok yüksek ölüm oranlarıyla ödedi. Federal düzeyde alınan en belirgin önlem ise ülkenin sınırlarını kapatması olmuştur. Trump’ın 3 Kasım seçimlerine sıklıkla malzeme ettiği bu durum, ABD’nin sınırlarını zaruri olmayan seyahatlere kapatması, zorunlu olmayan durumlardaki vize başvurularını askıya alması ve Meksika sınırındaki sığınmacıların girişlerine kısıtlama getirmesi şeklinde olmuştur. Trump destekçilerinin göçmen karşıtlığı göz önüne alındığında Trump’ın tabanına hitap edecek bu politikaları işleme koyduğu sonucuna varmak mümkündür.